Z historii Powiatu
Dzieje naszych ziem były nierozłącznie związane z Pasłęką i Zalewem Wiślanym.
Powiat braniewski jest częścią historycznej krainy Warmii a miasto Braniewo było siedzibą Biskupów Warmińskich i pierwszą stolicą Warmii.
Historię tych ziem tworzyli pogańscy Prusowie, Słowianie, Zakon Krzyżacki, Polacy i Niemcy. Na przestrzeni dziejów Braniewo i okolice stanowiły część Prus, państwa Zakonu Krzyżackiego, I Rzeczypospolitej, Niemieckich Prus Wschodnich.
Po wojnie Braniewo i okolice znalazły się w granicach Polski. Tereny te zasiedlone zostały przez mieszkańców centralnej Polski, kresów wschodnich (szczególnie z Wileńszczyzny) oraz po wojnie przez ludność pochodzenia ukraińskiego i Łemków (po akcji „Wisła”).
Należy oddać cześć wszystkim dawnym i współczesnym mieszkańcom Braniewa i okolic – obywatelom wielu narodów, którzy zamieszkiwali te tereny i tworzyli ich wspaniałą historię.
Ostatnie półwiecze
Utworzony 1 stycznia 1999 roku powiat braniewski wszedł w skład województwa Warmińsko-Mazurskiego.
Powiat obejmuje 7 gmin: Miasto Braniewo, Miasto i Gmina Frombork, Miasto i Gmina Pieniężno, Gmina Braniewo, Gmina Lelkowo, Gmina Płoskinia i Gmina Wilczęta.
Siedzibą Starostwa Powiatowego jest miasto Braniewo.
Przywrócenie Braniewu dawnej rangi administracyjnej, stworzy szansę na pełniejszy rozwój społeczno-gospodarczy i kulturalny regionu. Powiat braniewski, w nowych granicach, zintegruje w naturalny sposób mieszkańców powiatu, a także innych gmin związanych historycznie i ekonomicznie z Braniewem. Powiat braniewski posiada dogodne warunki dla rozwoju przemysłu spożywczo-przetwórczego. Znajdujące się na terenie powiatu: szlaki turystyczne, międzynarodowe szlaki komunikacyjne, pomniki przyrody i zabytki stwarzają korzystne warunki dla rozkwitu turystyki i kontaktów międzynarodowych.
Latem 1945 roku organa administracji państwowej objęły obszar powiatu braniewskiego, który liczył 162 miejscowości, w tym cztery miasta – zamieszkiwało go ok. 8,5 tys. osób. Podzielono go na 12 gmin liczących 120 gromad.
Na skutek zniszczeń wojennych i związanych z tym wyludnieniem w październiku 1945 roku dwa miasta, Frombork i Pieniężno, utraciły prawa miejskie.
Regulacja granicy państwowej spowodowała przyłączenie do terenu powiatu części przedwojennego powiatu świętomiejskiego tzn. obecnego Mamonowa, łącznie z gminami Żelazna Góra, Rogity i fragmentu Woli Lipowskiej. Po tej operacji powiat rozciągał się na przestrzeni 1260 km kwadratowych i liczył dwie gminy miejskie (Braniewo i Orneta) oraz dziewięć gmin wiejskich.
Przebieg lądowej granicy państwowej przechodzącej przez ówczesny powiat świętomiejski ustalono oficjalnie w Moskwie, 16 sierpnia 1946 roku, gdy podpisano umowę między rządami RP i ZSRR. Granica morska na Zalewie Wiślanym otrzymała dzisiejszy przebieg dopiero 5 marca 1957 roku – regulowała ją umowa międzypaństwowa, a przebiegała ona 4 km na południe od Mamonowa, 7 km na północ od Braniewa, a na Mierzei – 3 km na północny-wschód od miejscowości Nowa Karczma (Piaski).
Reformy i podziały
W roku 1948 na obszarze powiatu były w dalszym ciągu dwa miasta, a dziewięć gmin wiejskich podzielonych było na 98 gromad.
Taka sytuacja utrzymała się do roku 1954, w którym miała miejsce reforma dotycząca podziału administracyjnego państwa. Zostały wówczas zniesione gminy wiejskie i utworzono gromady – jednostki 3 do 4 razy większe od dotychczasowych. Tym samym dziewięć gmin wiejskich zastąpiono 21 gromadami. Jednocześnie zlikwidowano urząd sołtysa.
Przy okazji zmieniono granice miasta Braniewo. Oddzielono z niego Bobrowiec i Glinkę oraz kompleks lasów w południowej części miasta. Przyłączono je do nowej gromady Szyleny, a wsie Józefowo, Rudłowo, Osadę, Działy i Prętki zaliczono do nowo powstałej gromady Braniewo.
Owa reforma dzieliła powiat na gromady: Głębock, Bieńkowo, Orneta, Pluty, Henrykowo, Bażyny, Błudowo, Chruściel, Frombork, Lechowo, Lelkowo, Mingajny, Braniewo, Pakosze, Pieniężno, Płoskinia, Rogity, Szyleny, Wola Lipowska i Żelazna Góra.
Nowy podział nie utrzymał się długo. 1 stycznia 1958 roku Frombork otrzymał prawa osiedla. W międzyczasie gromadę Pluty przyłączono do powiatu iławeckiego, zaś braniewski pozyskał wsie Kwiatkowo i Wojciechowo. Na początku 1958 roku zlikwidowano gromadę Rogity, przyłączając ją do gromady Braniewo. Równocześnie gromada Lelkowo zyskała teren gromady Głębock, oprócz PGR Mątyty, które włączono do powiatu iławeckiego. Urząd sołtysa przywrócono w roku 1958.
W roku 1959 nastąpiły dalsze zmiany terytorialne wewnątrz powiatu:
– Bornity włączono do gromady Pieniężno, a wsie Ostry Kamień, Chwalęcin, Osetnik, Lejławki Wielkie oraz osady Giedawy i Augustyny przyłączono do gromady Bażyny;
– gromadę Henrykowo rodzielono między Pieniężno i Ornetę; wsie Cieszęty, Glebisko oraz PGR Cieszęty dołączono do gromady Pieniężno, zaś wsie Henrykowo, Kumajny, PGR i leśniczówkę Kumajny do gromady Orneta;
– gromadę Mingajny przyłączono do gromady Lechowo;
– rozdzielono także gromadę Pakosze: wsie Pakosze, Wyrębiska, Kierpajny Małe, osadę Brzostki i PGR. Pakosze przyłączono do gromady Pieniężno, zaś wsie Długobór, Podlechy, Strubno, Łozy oraz osady Wysoka Braniewska, Wysoka Braniewska i Podlechy włączono w obszar gromady Płoskinia;
– cały teren gromady Szyleny przyłączono do gromady Braniewo.
Prawa miejskie
Frombork odzyskał w roku 1959, a Pieniężno, w dawnych jego granicach, wydzielono i nadano mu prawa osiedla.
W latach 60-tych nastąpiły kolejne regulacje terytorialne. W roku 1961 zgodnie z wolą ludności z gromady Lechowo wyłączono wsie Kaszuny i Miejską Wolę, osadę Grabnik oraz leśniczówkę Krasny Dwór i przyłączono je do gromady Runowo w powiecie lidzbarskim.
Zlikwidowano także gromadę Błudowo, a jej obszar włączono do gromady Chruściel.
W roku 1965 z gromady Braniewo wyłączono obszar wsi Rogity, PGR Józefowo, PGR Elżbiecina i kolonię Braniewo przyłączając je do miasta Braniewa.
Rok 1967 przyniósł zmiany terytorialne gromad: Bieńkowo, Braniewo, Lelkowo, Orneta, Pieniężno, Płoskinia, Wola Lipowska i Żelazna Góra – dokonano korekt ich granic.
W następnym roku zlikwidowano kolejne gromady:
– Bieńkowo – jej teren przyłączono do gromady Lelkowo;
– Wola Lipowska – z której wsie Białczyn, Gajle, Kiersiny, Piotrowiec i Posady włączono do gromady Pieniężno;
wsie Kiersy, Mikołajewo, Wolę Lipowską, Zakrzewiec, Gronówko, Lipowinę, Strubiny i Goleszewo dołączono do gromady Braniewo.
Kolejne zmiany terytorialne polegały na przyłączeniu terytoriów powiatu Pasłeckiego. 1 stycznia 1969 roku z gromady Wilczęta wsie Dębiny i Bardyny włączono do gromad Bażyny i Płoskinia. Do Bażyn przyłączono także część gromady Dobry obejmujące teren między Łępnem, Olkowem a Niekwitajnami oraz prawie 6 hektarów PGR Podągi.
Tym samym granica między powiatem braniewskim a pasłęckim przebiegała na rzece Pasłęce. Po tych zmianach w granicach powiatu braniewskiego znajdowały się:
– trzy miasta: Braniewo, Orneta i Frombork;
– osiedle Pieniężno
oraz 10 gromad: Bażyny, Braniewo, Chruściel, Frombork, Lechowo, Lelkowo, Orneta, Pieniężno, Płoskinia oraz Żelazna Góra, które podzielone były na 82 sołectwa.
Najmniej sołectw liczyły gromady Frombork i Orneta (po pięć) najwięcej zaś gromada Lelkowo – szesnaście.
Dalsze zmiany administracyjne miały miejsce na początku lat 70-tych.
W 1972 roku na podstawie Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów Pieniężno odzyskało prawa miejskie.
1 stycznia 1972 roku zlikwidowano gromadę Bażyny, przyłączając ją do gromady Orneta.
Zmieniono również granice powiatu: pięć sołectw gromady Pluty (Jeziorko, Kowale ze wsiami Glądy, Lubianka, Łoźnik, Pluty z wsią Pełty oraz Wopy ze wsią Pawły) z powiatu bartoszyckiego przyłączono do gromady Pieniężno. W roku 1973 z powiatu braniewskiego wyłączono obszary sołectw: Błudowo, Karszewo, Kurowo Braniewskie, Stare Monasterzysko i Włóczyska przyłączając je do powiatu pasłęckiego.
Na podstawie materiałów Czesława Browińskiego zamieszczonych w książce: „Braniewo – z dziejów miasta i powiatu”.
